ИХ ГОВИЙН ЗОРИГТНЫ ӨЛГИЙ АРГАЛИЙН УУЛ
Тэртээх 70 гаруй жилийн өмнө дэлхий дахиныг нөмөрсөн дайны хар сүүдэр зовлон, гачаалтай зэрэгцэн манай эх орны төв, өмнөд хэсгээр урьд хожид дуулдаагүй их цас унаж хүйтрэн, аюулт шамрага хэдэн сарын турш нүүр нүдгүй балбаж, төв халхын хээр талын долоон түмэн адуу шуурганы эрхшээлд хэдэн зуун км уруудсаар Дорноговь аймгийн зүүн өмнөд хэсэг Өргөн сумын нутагт орж ирж, улсын хилд тулсан гэдэг. Ийнхүү ээрэм талын элгэн дээр нүдгүй цасан шуурга, амь тэмцэн зүтгэх 70 мянган адуу, эрдэнэт мал сүргээ дээдлэгч малчин гурав бүтэн гурван сар амь өрсөн тэмцэлдэж, эцэст нь халуун сэтгэл, хатан зориг ялжээ. Эдүгээ тэр өвөл хэзээ ч болоогүй мэт жалга судаг бүрээс нь рашаан булаг ундран, мал сүрэг нь тал хөндийгөөр нэг багширч ахуй энэ нутаг бол түүхэнд бичигдэж, дуунд мөнхөрсөн Аргалийн уул буюу.
Аргалийн уул Дорноговь аймгийн төв Сайншанд сумаас зүүн өмнө зүгт 100 км, Өргөн сумын төвөөс зүүн хойш 80 км зайд, тус сумын Баянмөнх багийн нутагт далайн түвшнээс дээш 1172 метр хүртэл өргөгдөн, баруун хойноос зүүн урагш 30 орчим км сунан тогтжээ.
Монгол орны аргаль хонины тархацын хувьд хамгийн зүүн зах нутаг бөгөөд эндээс дорно зүгт хичнээн яваад ч энэ амьтны мөртэй огт тааралдахгүй билээ. Ийм ч учраас сүр жавхлант хайрханаа эзэн сүргийнх нь нэрээр “Аргалийн уул” хэмээн өргөмжилсөн биз ээ.
Улаан, хөх, бараан өнгийн цав толгод, адайр газар зээглэсэн атираат уулс, тэдгээрийн дундуур хурын уснаас үүссэн олон жалга судаг сайр голтой. Уулын эргэн тойрон өмнөд хэсгээр цав толгодорхуу өндөрлөг тал, хойшоо намдуу цэлгэр тал тэнгэрийн хаяа тийш алслан одно.
Тал бүр тийш олон үзэсгэлэнт хавцал, амнуудтай. Уулын зүүн өмнөд хэсэгт зүйл бүрийн ургамал цэцэгс алаглаж, хайлаас, буйлс сүлжилдэн ургасан, олон янзын хэлбэр дүрст болон сэнжит хад, агуй бүхий Агуйтын ам гэх үзэсгэлэнт газар буй. Харин баруун өмнөд хэсэгт байх Урсгалын ам нь мөн л үзэсгэлэнтэй. Энд дотор, таван цулын эрхтэнд нэн сайн Могойтын рашаан байдаг. Уулын хойд талд Шахааны ам гэх сүрлэг хадан хавцал бүхий ам оршино.
Аргалийн уулын баруун өмнөд хэсэг дэх Баянмөнх хайрхныг нутгийн зон олон жил бүрийн зуны эхэн сарын шинийн гурванд идээ будааныхаа дээжийг өргөн, морь уралдуулж, ном хуруулж газар лусаа аргадан тахидаг.
Уул үүслийн хувьд тектоникийн гаралтай гэх бөгөөд эргэн тойрны тал хөндийнүүдээр бүхий л эрин галавуудын үед тэнгис далай, хуурай газар ээлжлэн тогтож байгаад цэрдийн галавын үеэс нуур голын хурдасаас үүссэн байна. Эндээс эртний амьтадын ул мөр төдийлөн илэрдэггүй ордовикийн үеийн хөндий хэвэлтний үлдэц илэрч байв (БНМАУ-ын ШУА , 1990)
Уулаараа хад чулуурхаг агаад алаг өнгөт тив гаралт чулуулаг, хүрмэн болон бөсөл чулуу, элсэн чулуулаг зонхилсон элс хайргархаг шаварлаг хөрстэй. Уулнаас буумагц газрын байдал хөрсний бүтэц нь цөлөрхөг хээрийн бор хөрс, хужир мараа бүхий сайр хөндийнүүд үргэлжилнэ. Аадар борооны улмаас уулнаас бууж ирсэн их усны үйлчлэлээр үүссэн газрын нуралт, эгц эрэг ганга цэлгэр тал дээр үе үе таарах тун ч сонин санагдана.
Уур амьсгалын хувьд зун хуурай сэрүүвтэр, өвөлдөө хүйтэн, жилдээ дулаан өдрийн тоо 150 орчим, халуун өдөр 30 хоног үргэлжлэх бол дунджаар салхины хурд 10-15м/с, хур тунадас 150 мм орчим буудаг болно.
Энэ уулын эзэн болсон аргалийн тоо толгой 400 орчим гэх судалгаа байх боловч амьдралын чандмань эрдэнэ болсон ус хомс, дээрээс нь чоно элбэг гээд өсөх, үржих орчин нөхцөл төдийлөн сайнгүй, нийт төлийн маш бага хувь нь л амьд үлдэж сүргийн тоо толгойг нэмэгдүүлдэг гэнэ.
Шилүүс, мануул, чоно, үнэг, хярс, өмхий хүрэн, дорго зэрэг агнуурын махчин амьтад, хар сүүлт, цагаан зээр зэрэг зэрлэг туурайтнаас эхлээд элсний зусаг, орог зусаг, савагдаахай, атигдаахай, шар чичүүл, бозлог, бор туулай зэрэг мэрэгч хөхтөн, хэд хэдэн төрөл гүрвэл, могой зэрэг мөлхөгчид, голио царцаа, дэвхрэг, олон төрлийн цох, хорхой шавьж хүртэлх жижиг биетүүд ч байна. Дүүлэн нисч, элэн халих аврага том сар, тасаас эхлээд бүргэд, тогоруу, ногтруу, хойлог, шонхор зэрэг агнуурын болон нэн ховор шувууд ч суурьшмал болон нүүдлийн байдлаар ажиглагдана.
Ургамалын аймгийн хувьд говийн умард цөлөрхөг хээрийн мужийн харгана бүхий агь, хазаар өвс хялганат, хялгана боролзойт, хуурайсаг шарилж-хялганат хэв шинж зонхилно. Уулын энгэр бэл ам хавцал бүрээр агь, хөмүүл таана, урт божмог, шарилж, бударгана зэрэг хээр талын ургамал, чихэр өвс, гоёо, дэгд, цулхир, хазаар, лантанз, загасгал зэрэг эмийн ургамал, хайлс, буйлс, яргай, яшил, хотир, баглуур, шарилж, бударгана зэрэг модлог говийн ургамал элбэг тохиохын зэрэгцээ шивүүрт улаалзгана, хогийн олс зэрэг нэн ховор ургамал ч ургах аж.
Бороо хур элбэгтэй жил таана хөмүүл уулын бэлээс эхлээд тал нутгийн энгээр нэгэн үе ягаарч, нэгэн үе цайран цавцайх нь үгээр илэрхийлэх аргагүй гайхалтай харагдана. Ерөөс говь нутгийн ургамал хангайнхыг бодвол төдийлөн шигүү ургахгүй, харагдах байдал өнгө алаглам хурц тод бус боловч төрөл зүйл олон, эмийн болон өндөр шим тэжээлт чанараараа гайхшруулдаг билээ.
Аргалын уулын өмнө этгээдэд дүнхийх Эрээлэн хайрхны оройгоос зүүн болон хойд зүгт Аргалын уулыг уртааш бүтнээр нь тольдох боломжтой бөгөөд эндээс зүүн өмнө зүгт эх орны торгон хил, харуулын цамхагууд, баруун өмнө зүгт даруй 40 километрийн тэртээд нутгийн түмний шүтээн Сүмбэр уул хажууд мэт овоо тахилга, сорогшин тэргүүт нь хүртэл харагдана. Ер нь энэ хайрханы оройгоос өмнөд хийгээд өрнө зүгт хагас зуун км түүнээс цааших алсын барааг ч алган дээр тавьсан лугаа тольдох болой.
Аргалын уулын ар талд нутгийнхан Их уул, Бага уул хэмээн авгайлах бие биенээ бараадсан сайхан хөх хайрханууд буй. Түүнээс зүүн хойш 40 орчим км давхиад домогт Нарт хайрхан, Хилэн хормойн хаданд хүрнэ. Эрт эдүгээгийн домог хууч ихтэйн дээр өвөрмөц сонин тогтоцтой энэ газар бол Дорноговь аймгийн Өргөн, Дэлгэрэх, Сүхбаатар аймгийн хилийн заагт тохиодог билээ.
*********
Нутгийн зон олон, өтгөс буурлууд “Хайрхныхаа илч дулаан ээл нөмөрт ган зудын аюул гэгчийг үзэлгүй жаргалтай сайхан амьдарч байна даа, үнэхээрийн өнтэй сайхан нутаг шүү” хэмээн бахдан ярилцаж, наминчлан залбирна. Ер нь тал хээрийн бүсэд отрын нутаг Хэрлэн баян улааны дараа орохуйц өнтэй сайхан нутаг билээ. Өвөлдөө цас нилээд унах боловч говийн бусад газар нутгийг бодоход шуурч хатуурах нь харьцангуй бага, зун намарт тана сувд асгасан мэт таанын толгой цайраад үнэхээр дэлгэр сайхан байдаг билээ. Уулын эргэн тойрон энгэр бэлээр нь хэдэн зуугаар тоологдох өвөлжөө хаваржаа, эртний туурь, бууц, хонднууд таарна. Цаг улирлын байдлаас шалтгаалан энд Дорноговь, Сүхбаатар, Хэнтий аймгуудын малчид ч ирж оторлох нь буй. Бас байгалийн гамшиг цасан шуурганд уруудсан бод мал ч их орж ирнэ. Хавар эзэд нь сураглсаар ирж, хэдэн малаа гилээд буцахыг хангай зүгийнхэн харвал гайхаж балмагдмаар. Бод малыг хоньчлон хариулаад байхгүй, хэдэн хоног, сар, улирлаар зөнд нь орхиж, сурагаар хариулах ийм үзэгдэл говь нутагт эртнээс уламжлагдан иржээ.
Дөрвөн цагийн эргэлтэнд байгаль ээжийнхээ эрхшээлд байж, ээл нөмөрт нь амьдарч ирсэн нутгийн түмэн олон туйлаас элгэмсэг, цагаан цайлган, энгүүн тайван атлаа ухаалаг болохыг захын айлаар саатан мордохын төдийд мэдрэгдэх болно. Огт танихгүй хүн орж ирэхэд тунч хянуур ажиглаж, хэрсүүхэн яриа өрнүүлэх агаад яваандаа уул усыг нь ухаж сэндийчхээр хүн биш болохыг мэдэрмэгц байгаа бүхнээрээ зочлон дайлж, өнө холын хуучаас эхлээд энэ цагийн зовлон бэрхшээл юугаа цувруулан цайлган цагаанаар хөөрөлдөх. Энэ уулнаас “Төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Д.Содном, хөдөлмөрийн баатар, адуучин О.Мажиг нарын олон арван суут хүмүүс төрсөн дөө” гэхчилэн цааш хөврүүлэх ажгуу.
Нүүдэлчин ард түмний хувьд ийм үзэсгэлэнтэй, нөмөр нөөлөг газар өнө эртнээс л хүн амьдарч эхэлсэн байх нь гарцаагүй юм. Юутай ч энд эртний хүний амьдарч байсны гэрч болох булш, хиргэсүүр маш их судлагдаж тэмдэглэгдсэн байдаг.
Хайрханы өмнөд хэсэгт Баян мөнхийн хийдийн туурь, мөн зүүн өмнөд хэсэгт дээр өгүүлсэн Агуйтын амны нэгээхэн хэсэгт Агуйтын хийдийн тууриуд байх. Эдгээр түүхийн гэрч болох тууриудыг одоо тэр бүр нутгийн түмэн хэзээ хэрхэн ямар хийд байсан, хэзээ яаж устсан талаар төдийлөн мэдэхгүй, он цагийн салхинд улам бүр бүдгэрсээр байна.
Эдүгээ хайрхан уул түүний орчин тойрны эко системийг тогтвортой байлгах, хамгаалах асуудал туйлын чухлаар тавигдаж байгаа юм. Уул орчмын нутагт хайгуулын үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэнтэй холбогдуулан нутгийн иргэд эсэргүүцэл илэрхийлж, дуу хоолойгоо аймаг орон нутаг, төр засгийн удирдлагад ч хүргэхээр тэмцэл өрнүүлсний эцэст саяхан орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд аваад байгаа билээ.