ӨРГӨН СУМЫН ТҮҮХЭН ТОВЧООН
БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1958 оны 05 дугаар сарын 05-ны өдрийн 54 дүгээр зарлигаар Дорноговь аймгийн Өргөн сумыг байгуулахаар шийдвэрлэсэн байна. Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын нэг, тавдугаар багийн хагасаар нэг баг мөн сумын долоо, наймдугаар баг болон Сайншанд хорооны гурав, дөрөвдүгээр багаар гурван баг болгон дөрвөн баг бүхий Өргөн сумыг шинээр байгуулжээ.
1958 оны 08 дугаар сарын 25-ны өдөр Өргөн сумын нутаг “Сэнж” хэмээх газарт 450 өрхийн 1300 гаруй хүн амтай, 696 мянган га газар нутагтай, 60 шахам мянган толгой малтайгаар одоогийн Өргөн сумыг дахин шинэчлэн байгуулсан байна. Өргөн сумын даргаар “Нохой” хэмээх Намнийг сонгожээ.
Одоогийн Өргөн сумын түүхтэй халхын Түшээт хан аймаг, Түшээт хан аймгийн Говь мэргэн вангийн хошуу болон 1921 оны Ардын хувьсгалын дараа Монгол улсын нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны хуваарьт орсон өөрчлөлт уг хувьсгалын дараа байгуулагдаж оршин тогтнож байсан дөрвөн сумын түүхтэй салшгүй холбоотой. Үүнд:
1. Говь мэргэн вангийн хошуу буюу Богд хан уулын аймгийн Говь мэргэн хошууны Баттулга сум
2. Богд хан уулын аймгийн, 1923 оноос Хан Хэнтий уулын аймгийн Их дулаан хошууны Сүмбэр цагаан сум
3. Хан Хэнтий уулын аймгийн Их дулаан хошууны, 1931 оноос Дорноговь аймгийн Баянмөнх сум
4. Дорноговь аймгийн /1931 оноос/ Өргөн цэцэрлэг сумдын газар нутаг бол одоогийн Өргөн сумын газар нутаг юм.
ГОВЬ МЭРГЭН ВАНГИЙН ХОШУУНЫ
БАТТУЛГА СУМ БАЙГУУЛАГДСАН ТҮҮХ
/1924-1927 он/
Тус сум нь Мэргэн вангийн хошууны Ноён хутагтын шавь гэснийг 1924 онд халж одоогийн Өргөн сумын нутаг Хаалгын уул, Хан Баянзүрх уул, Чойлонгийн уулын энгэрт байгуулагдсан. Баттулга буюу Баттулга уулын сум нь 1924-1927 онд түр оршиж байгаад дээд газрын шийдвэрээр Сайхандулаан, Сүүж сумдад хуваагдан татан буугдсан байна.
Үе үеийн говийн Ноён хутагтуудын тахин шүтэж ирсэн одоогийн Өргөн сумын нутаг Хаалгын уулын гурван оргилын нэг Баттулга уулын нэрээр нэрлэгдсэн байна. Баттулга сум нь говийн долоодугаар Ноён хутагт, аграмба, цорж Агваанлувсандамбийжанцаны Жаран шавийн, Эх дагины Сант сүмийн болон говийн Мэргэн вангийн сүүлчийн ноён тайж Ананд-Очирын хамжлага отгуудаар байгуулагджээ. Баттулга сум 1921 оны Ардын хувьсгалын өмнө Баттулга уулын сум нэртэй байжээ.
ХАН ХЭНТИЙ УУЛЫН АЙМГИЙН ИХ ДУЛААН УУЛЫН ХОШУУНЫ
СҮМБЭР ЦАГААН СУМ БАЙГУУЛАГДСАН ТҮҮХ
/1927-1931 ОН/
Тус сум нь 1927 онд Баянмөнх болон Чандмань, Эрдэнэ сумдын илүүдэл өрхөөр байгуулагдсан. Эрдэнэ сумаас нүүн очсон айл өрхүүд нь говийн Ноён хутагтын шавь хуучин Баттулга сумын ардууд байсан бөгөөд Ноён хутагтын тахиж байсан Сүмбэр цагаан овооны нэрээр Сүмбэр цагаансум хэмээн нэрлэсэн байна.1928 онд энэ сумын зүүн хэсэг тасарч Баянмөнх сум болсон бөгөөд үлдсэн айл өрхүүд нь татан буугдсан Баттулга сумын 80 өрхийг нэмж сумаа хэвээр үлдээжээ.
Газар нутгийн байрлалаас үүдэн Сүмбэр цагаан сум нь баруун тийш нүүх шаардлагатай болж 1931 онд Далай-Сайншандад ирж төвлөрсөн байна. 1931 оны 05 дугаар сарын 30-ны өдөр хуралдсан Сүмбэр цагаан сумын Ардын хуралаар сумынхаа нэрийг Өргөн цэцэрлэг хэмээн өөрчлөх шийдвэр гаргасан байна.
БАЯНМӨНХ СУМ БАЙГУУЛАГДСАН ТҮҮХ
/1928-1956 ОН/
Тус сум нь 1928 оны 06 дугаар сард Сүмбэр цагаан сумын зүүн талын 150 өрхөөр байгуулагдсан. Энэ сум нь Мэргэн вангийн Зүүн долоогийн Даваа сум, Мянган тайжийн отог хэмээх багуудаас бүрджээ. БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл /цаашид “СнЗ” гэж товчлох/-ийн 1956 оны 08 дугаар сарын 01-ний өдрийн 104 дүгээр шийдвэрээр татан буулгаж Дорноговь аймгийн Алтанширээ, Дэлгэрэх, Эрдэнэ сумдад тус тус шилжүүлсэн байна.
ДОРНОГОВЬ АЙМГИЙН ӨРГӨН ЦЭЦЭРЛЭГ СУМ
БАЙГУУЛАГДСАН ТҮҮХ
/1931-1954/
Сүмбэр цагаан сумын иргэд 1931 оны 05 дугаар сарын 30-ны өдөр хуралдсан хурлаараа сумынхаа нэрийг Өргөн цэцэрлэг хэмээн нэрлэсэн бөгөөд 1931 онд Далай-Сайншандад ирж төвлөрсөн байна. Дараа нь Хамарын хийд, Хаалгын уул зэрэг газарт шилжин байрлаж байгаад БНМАУ-ын Их хурлын тэргүүлэгчдийн 1954 оны 08 дугаар сарын 24-ний өдрийн зарлигаар татан буулгасан. Дээд газрын энэхүү шийдвэрээр Өргөн цэцэрлэг сумын хоёрдугаар багийг Эрдэнэ суманд, Эрдэнэ сумын нэг, тавдугаар багийг Баянмөнх суманд тус тус шилжүүлжээ.
ДОРНОГОВЬ АЙМГИЙН ӨРГӨН СУМЫН ТАНИЛЦУУЛГА
Өргөн сум нь баруун, баруун хойд талаараа Дорноговь аймгийн Сайншанд сум, хойд талаараа Алтанширээ сум, зүүн хойд, зүүн талаараа Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сум болон Сүхбаатар аймгийн Баяндэлгэр сум, зүүн урд талаараа Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сум болон БНХАУ-тай, урд, баруун урд талаараа Дорноговь аймгийн Эрдэнэ, Улаанбадрах сумтай тус тус хиллэдэг. Монгол, Хятад хоёр улсын хилийн 69 км хэсэг Өргөн суманд ногддог. Өргөн сумын газар нутгийн нийт хэмжээ нь 89.984.93 кв метр.
Далайн түвшнээс дээш 1000 м өргөгдсөн бөгөөд Өргөн сумын төв нь Монгол улсын нийслэл Улаанбаатар хотоос 507 км, Дорноговь аймгийн төв Сайншанд хотоос 60 км, Монгол улсын өмнөд хилийн дээс Замын-Үүд сумаас 170 км алс зайд оршино.
Дорноговь аймаг түүний дотор Өргөн сумын хилийн цэсийг БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын 1977 оны 04 сарын 04-ний өдрийн 75 дугаар тогтоолоор баталжээ.
ЗАМ ТЭЭВЭР, ДЭД БҮТЭЦ
ОХУ-ыг БНХАУ-тай холбосон Олон улсын төмөр зам тус сумын нутгаар 82 км-ээр дайран өнгөрдөг. Өргөн сум нийт ачаа тээврийнхээ 70-80%-ийг уг замаар татдаг. Сумаас баруун тийш 18 км-т улсын чанартай босоо тэнхлэгийн авто зам өнгөрдөг. Сумын төвийн бүх албан газрууд төвлөрсөн дулаан хангамжийн нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон.
ТҮҮХЭН ГАВЪЯА ШАГНАЛ
Өргөн сум, түүний Шинэ амьдрал нэгдлийн 1970-аад оны ажил үйлс, амжилт бүтээл нь сумын намын үүрийн дарга, БНМАУ-ын АИХ-ын депутат агсан Ж.Доржготовтой салшгүй холбоотой. Тухайн үед сум нэгдлийн даргаар Мөнхийн Самдан, сумын Намын үүрийн даргаар Жамбалын Доржготов нар ажиллаж 1972, 1973 онд “Шинэ амьдрал” нэгдэл улсын хэмжээнд мал сүргийг өсгөж онд бүрэн оруулах талаар зарласан Социалист уралдаанд Нэгдүгээр байр эзэлсэн.
Дорноговь аймгийн Өргөн сумыг “Зил-130” машинаар, мал эмнэлэгт гинжит трактороор, сумын Худалдаа бэлтгэлийн анги нь БНМАУ-ын МХЗЭ-ийн ТХ-ны Хөдөлмөрийн алдар алтан медалиар, сумын Улаан худаг бригад нь МАА-н Тэргүүний хамт олноор шалгарч сум нэгдлийн дарга М.Самдан Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон, намын дарга Ж.Доржготов Алтан гадас одон хүртсэн түүх бий.